ΟΙ ΣΩΡΟΙ ΤΗΣ ΓΡΙΑΣ

ΟΙ ΣΩΡΟΙ ΤΗΣ ΓΡΙΑΣ

Αφιερωμένο στον σεβαστό Καρδαμυλίτη φίλο και συνάδελφο Καπετάν Άγγελο Αγγελιδάκη, σαν ελάχιστο φόρο τιμής στις προσπάθειες του για την ιστορική προβολή της γενέθλιας γής και των ανθρώπων της.

            Το βορειοανατολικό τμήμα της Χίου αποτελείται από άδενδρα βουνά, τεράστιους γυμνούς όγκους με μοναδικό στολίδι βράχους. Η πέτρα κυριαρχεί παντού ως εκεί που φθάνει η ματιά.

            Λίγες γκρεμισμένες ξερολιθιές και η Ελληνόστρατα δίνουν στον περαστικό να καταλάβει ότι στο παρελθόν ο ανθρώπινος ιδρώτας έτρεξε πολύ για να γίνει το άγονο βουνό τόπος φιλόξενος και βιώσιμος.

            Αχλάδα, Τρούλος, Κυμιές (Σκουμιές), Σπάρτινα, Ρημόκαστρο, Φουντάνα, Καταλύματα, Εγγίσα, Αδρωνάκτος, Φλώρι, Μπαμπακιές, Κρητικού, Μεροβίγλι, Γούβι, Γύρισμα Καμπούρι, Εβριακή, Καίναβρος, Χοροστάσια, Καλύβια Διαβότσου, είναι τοποθεσίες που κάποτε υπήρξε ζωή, παρά πέρα το μεσαιωνικό κεφαλοχώρι της Κυδιάντας, τα Κοίλα, ο Ερινός, το Πιτυός, το Φαρδύ Πηγάδι, η Θεοτοκίνα και τα χωριά της Καρδαμύλης Χώρας. Δέκα μεσαιωνικοί οικισμοί υπήρχαν στο οροπέδιο που κάποτε ήταν όλο ζωή.

            Εντύπωση προκαλούν κατά τόπους, αλλά κυρίως στην περιοχή των Κοίλων και στην ορεινή περιοχή μεταξύ Μηλιγκά (πάνω από τον Αλμυρό) έως την ορεινή περιοχή άνωθεν της Μονής Μυρσινιδίου, αρκετές δεκάδες πέτρινων σωρών, “οι χουβέλες”.

Για να δώσει μία εξήγηση στην ύπαρξη τους, η λαϊκή φαντασία τους συνέδεσε με την ύπαρξη του κρυμμένου θησαυρού της γριάς με το σιβυλλικό: “ Ο μπροστινοπίσινος σωρός που κρύβει της γριάς το βιός ” ή “ στον μπροστινοπίσινο σωρό έκρυψε η γριά το θησαυρό ” ή “ το βιός του κόσμου κι’ όταν βγει ο ήλιος, βλέπει κατευθείαν πάνω του”. Η παράδοση θέλει μια αντρειωμένη γιγάντια γριά να βοηθά τους ανθρώπους, να ξεχαλικώνει τα χωράφια, να γεμίζει την ποδιά της με πέτρες και να την αδειάζει σε άγονο μέρος, που δεν προσφερόταν για καλλιέργεια. Κάθε άδειασμα της ποδιάς της και ένας σωρός.

            Λίγο ανατολικότερα από τους σωρούς, στην άκρη απότομου γκρεμού λίγο βορειότερα του Μερσινιδίου, στην θέση “ Της γριάς το πήδημα ”, υπάρχει ξεθωριασμένο το χνάρι του ποδιού της στο σημείο από το οποίο, για να μην πέσει στα χέρια των διωκτών της, πήδηξε και πνίγηκε στη θάλασσα ή στο πήδημα προς την αντίπερα Μικρασιατική ακτή. “ Πήδημα της γριάς” έχουμε στο Όρος   και κοντά στην Λαγκάδα ως αναφέρει ο Ιερώνυμος  για θέση ονομαζόμενη  : '' Της γριάς το πήδημα, πλησίον της Λαγκάδας εις βουνόν απότομον επί θάλασσαν '' . “Γριάς πηδήματα” στην Σιδερούντα, και  στον  Προβατά ,  όσοι από τους χωρικούς γνωρίζουν δείχνουν σημάδια σαν χνάρια γιγαντιαίου ποδιού κυρίως πάνω σε βράχους.

            Ακόμα έχουμε θέση “Πήδημα” στην Συκιάδα και στη Παρπαριά. Επίσης του “Σάρτου η ράχη” (σάλτου) αντί πηδήματος, στο Πελινναίο. Στο Λιθί έχουμε “Της Γριάς το βουνί”, την “Γριά πηγή” στην Βλυχάδα , της ‘’ Γριάς  νερό ‘’ στην  Ποταμιά ,

 ‘’Της γριάς ‘’ στα  Κουρούνια .

            Γνωστό και το κάστρο της Γριάς στα Καρδάμυλα που η παράδοση θέλει να κατοικεί μια γιγάντια γριά-νεράιδα προστάτιδα του χωριού που σαν έβλεπε κίνδυνο ή πειρατές έτρεχε και τους ειδοποιούσε.

            Τα παλιά χρόνια πριν κατοικηθούν τα Καρδάμυλα ,υπήρχε ένα από τα πολλά χωριά με το όνομα “Τα Πυλιά” , που κατεστράφη από τους πειρατές, οι οποίοι αφού εξεδίωξαν τους κατοίκους το έκαμαν ορμητήριο τους. Και κατά πως λέγει η παράδοση όταν είδε τους πειρατές η γριά φοβήθηκε και ανέβηκε στο βουνό το οποίο ονόμασαν “Γριά”.

            Η σπηλιά της γριάς στον Κουλαλά συνδέεται με ιστορίες για υπόγειες στοές που συγκοινωνούσαν με τους δυο πύργους της Κορυφής.

            Αναφορές για “Γριές” έχουμε επίσης  κάτω από τα βουνά του προφήτη Ηλιού { κακιά σκάλα } στον Δαφνώνα όπου μια τοποθεσία γεμάτη βράχια ονομάζεται το “Μαντρί της Γριάς”, οι ντόπιοι δείχνουν ένα μεγάλο βράχο με άλλους μικρότερους και λέγουν πως είναι το στοιχειωμένο και απολιθωμένο κοπάδι με την γριά. .

           Λαϊκή  παράδοση  του  Αγίου  Γεωργίου  Συκούση  για  την  γριά που κάρωσε  { απέθανε } τον Μάρτη , την θέλει  με αυθάδεια   και προκαλώντας τον Μάρτη  να του λέγει  «  Χιονίσεις δεν χιονίσεις , Μάρτη μου εγώ δεν σε φοβούμαι , είτε θυμώσεις είτε ξεθυμώσεις , εμένα τα ρίφια μου και  τα αρνιά  μου θα  μεγαλώσουν  θα  κάνω τα  τυριά σωρούς να  φθάσουν  έως  τον ουρανό   » . Σαν απάντηση στην πρόκληση  δανείζεται   ο Μάρτης  δύο ημέρες από τον Φλεβάρη  , δείχνει και το άλλο του πρόσωπο . Παγώνει το σύμπαν , ψοφούν  όλα της τα γιδοπρόβατα . Αυτή για να μην ξεπαγιάσει από το κρύο , έκαψε τα πάντα  είτε ήσαν οι καλαμωτές που επάνω τους είχε απλωμένους τους μεταξοσκώληκες , είτε ήσαν οι πάσσαλοι του τοίχου ,  είτε οτιδήποτε άλλο  που καίγονταν .  Μάταια όλα αυτά  δεν στάθηκαν δυνατόν να την σώσουν  .

            Σαν κατάλαβε ότι το τέλος της έφθανε φόρεσε  το κατζάκι σκούφια  κούρνιασε σε μια άκρη της σπηλιάς , ξεπάγιασε και πέθανε μετανοιωμένη  .

            Άλλη ιστορία  γριάς αναφέρουν στην Καλαμωτή  , όπου σε ένα βουνό υπάρχει μια σπηλιά με την ονομασία “Της γριάς ο Φούρνος” κατά την τοπική παράδοση εκεί μέσα κατέφυγε η γριά κάποιο παγερό Μάρτη, μα σαν έσβησε η φωτιά ξύλιασε και στοίχειωσε . Από τότε  κακή τύχη περιμένει όποιον περάσει από εκείνο το σημείο και δεν ρίξει ένα ξύλο μέσα στην σπηλιά  ,  προσφορά  και εξαγνισμό στην μνήμη της .

           

Στα  Κοίλα , λίγα μέτρα παραπέρα από τον ερειπωμένο Πύργο , { πιθανότατα  είναι χτισμένος πάνω εις τα ερείπια του ναού του “Απόλλωνος εν Κοίλοις ‘’ }  ο οποίος  δεσπόζει στον λόφο πάνω από τους ναούς  της Παναγίας της Κοιλανής,  και του Αγίου Παντελεήμονος , εκεί λοιπόν υπάρχουν δεκατέσσερις σωροί σε σχήμα κολούρου κώνου με ύψος περίπου 4μ. και διάμετρο βάσης περίπου 10μ. Μόνο ένα σωρός έχει σχήμα βάσης τετραγωνικό. Κοντά από τους σωρούς αυτούς περνά η Ελληνόστρατα . Αμυδρά δε ερείπια προσδιορίζουν κάποιο από τα κατά καιρούς πολίσματα των Κοίλων.

        Σωροί υπάρχουν ακόμα μεταξύ Κοίλων και Παληόπυργου, η κορυφή μιας χουβέλας πιθανόν να διεμορφώθει από βοσκούς σαν βίγλα.

         Θέση “Χουβέλη” (σωρός από πέτρες )  έχουμε  στα   Καρδάμυλα , Καταράκτη , Βολισσό. “Χουγέλες” στα  Χάλανδρα.          Τα “Χούβελα” στην Μέσα Διδύμα  . “Επτά χουβέλες” στο Πιτυός. “Χουβελάρια” στα  Δώτια  .  ΄΄  Του  Λιονταρά  το  χουβέλι  ΄΄, στα  Καρδάμυλα  . { Το   Μάρμαρον  καλούμενον , γήν  σκεπασμένην   από πέτρας οόκληρον , εκκαθάρισαν αυτήν και  τους  οποίους  ονόμασαν σχηματίσαντες  μεγάλους  σωρούς  από  χάλικας  χουβίλες  }  [   ΓΕΩΡΓ.  ΗΛ.  ΜΑΔΙΑΣ     ,  σελίς  134     ]  .        

΄΄  Χου{β}ελιάς ΄΄ , μεταξύ  Κεράμου  και  Εγρηγόρου  . ΄΄ Σωροί ΄΄ , στα  Χάλανδρα  .

Στο άνωθεν του Μυρσινιδίου υψίπεδο στις “χουβέλες”, υπάρχουν κοντά στην θέση Αστοιφιδόλακοι μερικές δεκάδες αποκαλούμενοι “Σωροί της Γριάς”. Το σύνολο των προς Βορρά και Δυσμάς σωρών είναι περίπου εβδομήντα. Μικρές και μεγάλες πέτρες σχηματίζουν σωρούς 3-6μ. ύψος με διάμετρο από 10 έως 20μ. το αίνιγμα των οποίων παραμένει αναπάντητο. Πολλές εκδοχές προσπαθούν να δώσουν λύση στα αίτια της κατασκευής και ύπαρξής τους. Παραθέτουμε ορισμένες από τις εκδοχές που καλύπτουν κατά το μεγαλύτερο μέρος το ζήτημα:

1.– Πιθανόν να είναι λατρευτικές στήλες του αγροτικού λαού στον θεό Ερμή και πρωτόγονος συνδυασμός  λατρείας των νεκρών (μια και ο Ερμής ήταν και “Ψυχοπομπός”) μα και “  εξορκισμός ‘’   για την ποθητή καλή σοδειά  . Όταν  ο

αγρότης   περνούσε   ένα   σωρό  από  πέτρες  , έριχνε  άλλη  μία  πέτρα  πάνω  του , 

ήξερε  πως   ο   θεός  Ερμής  { από  το  έρμα }  , κατοικούσε στον  σωρό  των πετρών .

                  Την  μεγάλη   πέτρα   που  ήταν  στημένη  στην  κορυφή  του  σωρού  την                        

 έλεγαν   ‘’ Ερμή  ‘’  { στον πληθυντικό  =  ‘’  ερμαί  ‘’  }  .                                         

                                                                                                                                      

             Ατοί  οι   σωροί   ήταν   καλοπρόσδεκτα   σημάδια   για  όσους  έψαχναν    να  βρουν  τον  δρόμο  τους  από  το  ένα  μέρος  στο  άλλο  μέσα  στις   ερημιές   .

            Εάν  πάνω  στο  σωρό  υπήρχε προσφορά   με  κάτι  φαγώσιμο  τότε  ο

διαβάτης  απόδιδε  το  εύρημα  στην  χάρη  του  θεού  και  το  ονόμαζε ‘’έρμαιον’’

2.      – Να είναι τύμβοι της νεολιθικής εποχής, ορατοί από την θάλασσα, όπως περιγράφει  ο Όμηρος (Ραψωδία Λ-75 κκ): “Ύστερα σήμα ανύψωσε για χάρη μου στο περιγιάλι της θαλάσσης, ενός που η δυστυχία τον τσάκισε, να βλέπουν οι μελλούμενοι και να με μνημονεύουν. Και όταν μ’αυτά τελειώσεις, στήριξε το κουπί στον τύμβο μου, αυτό που είχα ζωντανός, όσο κωπηλατούσα με τους άλλους μου συντρόφους”. Πιθανόν να είναι λίθινοι τύμβοι επιφανών μελών πλούσιας γενιάς ή οικογένειας. Στην περίπτωση μας ταιριάζει περισσότερο να έγιναν με εντολή της πολιτείας στην επιθυμία της να τιμήσει τον θάνατο επίλεκτων μελών της για ανταμοιβή εκλεκτών υπηρεσιών. Η περιοχή του οροπεδίου δεσπόζει της πόλης της Χίου και αποτελούσε πάντοτε την Αχίλλειο πτέρνα της. Αρκετές φορές έγινε θέατρο θεαματικών συγκρούσεων. Το 494 π.Χ., όταν μετά την ναυμαχία της Λάδης, ο Ιστιαίος νικά τους αποκαμωμένους Χιώτες στα Κοίλα ( Ηρόδοτος ‘Ερατώ’ VI, 26-27 κεφ Α1) ή όταν οι Αθηναίοι κατέλαβαν και οχύρωσαν το Δελφίνι το 410 π.Χ., οι Χιώτες με αρχηγό τον Σπαρτιάτη  Πεδάρητο, έχασαν την μάχη γύρω από το Δελφίνι και την περιοχή της Λαγκάδας. Για τέτοιας μορφής τύμβους κάνει λόγο ο Παυσανίας στα Αρκαδικά Η 13,3: “ κάτω από την πόλη (Αρκαδικός Ορχομενός) υπάρχουν σωροί λιθάρια σε απόσταση ο ένας από τον άλλο, που σχηματίσθηκαν προς τιμήν πεσόντων  στον  πόλεμο  ανδρών  ” .  Ή  ,  Παυσανίας   Ι ’ ,  Φωκικά   5  ,  4       {  Καταμεσής στο  τρίστρατο  βρίσκονται  ακόμα  οι  τάφοι  του  Λαΐου  και  του  υπηρέτη  που  τον  ακολουθούσε ,  κι  απάνωθε  τους  είναι  σωρός  ακατέργαστα  λιθάρια } .              

          

      3.  – Λογικότερη εκδοχή να δημιουργήθηκαν       από περισυλλογή λίθων (ξεχαλικιάσματα) για       εξοικονόμηση γης για καλλιέργεια.         
     { Χαλικούρα . συλλογή   πολλών  χαλίκων , εκ    του  χάλιξ και του  επιτακτικού  ''  ουρα  '' .  Η    Ελληνική  Πετρών , ενώ  η  χαλικούρα  είναι     λιθαρίων  πολλών  συλλογή  . ΄΄  Σαν   αποθάνω    θα θαφτώ  στην  γην  με  τα χαλίκια  ‘’  ,    Γ .     Η .  ΜΑΔΙΑΣ  }    Εδώ ταιριάζει ο Πανελλήνια  γνωστός μύθος του ετοιμοθάνατου πατέρα που  λέγει στους γιους του ότι υπάρχει κρυμμένος  θησαυρός στα χωράφια τους, χωρίς να  προσδιορίζει το ακριβές σημείο. Στον αγώνα  τους για την εύρεση του θησαυρού, σκάβοντας,    έκαμαν την γη γόνιμη και μετά την πάροδο ετών  απολαμβάνοντας τους καρπούς της γης και των κόπων τους, κατάλαβαν την έννοια του κρυμμένου θησαυρού.                                     
  4  – Απίθανο να ρυθμίζουν οροθετικές διαφορές μεταξύ πολισμάτων.                                           5 – Απίθανο να μαζεύτηκαν κατά σωρούς οι πέτρες προς εκμετάλλευση, περιέχοντας κάποιο είδος μεταλλεύματος.                      
 6 – Για την κατασκευή τόσων σωρών θα χρειάσθηκε αρκετός χρόνος και πάρα πολλά χέρια ,οπότε γεννάται το ερώτημα , μήπως είναι απόρροια καταναγκαστικών έργων , για να υπάρξει απασχόληση των δούλων της Χίου σε κάποια από τις πολλές ανταρσίες τους. Ας μην ξεχνάμε ότι το 600 π.Χ. έχουμε την πρώτη κοινωνική επανάσταση που περιγράφει η ιστορία (Νυμφόδωρος ο Συρακούσιος) , με αρχηγό το Δριμάκο. Αποστασίες δούλων έχουμε ακόμα το 411 π.Χ. , αλλά και το 86 π.Χ. διαρκούντος του πολέμου του Μιθριδάτη εναντίον των Ρωμαίων , οι δούλοι συνέλαβαν και παρέδωσαν τους Χιώτες στον Ζηνόβιο , ο οποίος τους εξόρισε στην Κολχίδα . Θέμ. Κορνάρος , ΄΄ Στρατόπεδο   του  Χαϊδαρίου ΄΄ , {  Πάλι  τα  ίδια !  Πάλι  σωρούς  , και  πάλι  λίχνισμα . Το  έργο  γίνεται  για  παιδεμό !  Για να μας κάνει  να  πλήξουμε , ν’  αηδιάσουμε , να  κουραστούμε  δηλαδή  διπλά . } 7 – Θεωρείται παντελώς απίθανο οι σωροί να είναι τα ερείπια βάνδαλης καταστροφής κάποιων κτισμάτων από επιδρομείς.                                                                        

8 – Λόγω του ότι οι σωροί είναι σε θέσεις σημαντικές για την τότε επικοινωνία μεταξύ Χίου , Κυδιάντας , Κοίλων , Πιτυούς , Αναβάτου , θεωρούνται ως ενδεικτικά σημεία , κόμβοι της Ελληνόστρατας. Από το Μερσινίδι η Ελληνόστρατα συνεχίζει προς Κυδιάντα , Κοίλα , ενώ άλλη οδός λοξοδρομεί προς Φλώρι , Βολισσό. Από τους σωρούς των Κοίλων διακλαδώσεις οδηγούν προς Πιτυός , Φαρδύ Πηγάδι , Αγγέλου ή Σαραπειό , Δελφίνι ή Καρδάμυλα , Αμάδες. Ο Ερμής σαν θεός των δρόμων και προστάτης των οδοιπόρων , μεταναστών και κυνηγών, φρόντιζε να μην χάνουν την σωστή κατεύθυνση και περιπλανώνται. Πριν τις Ερμαίς (τετράπλευρες στήλες με κεφαλή ανθρώπου) τον ρόλο αυτό έπαιζαν απλοί σωροί από πέτρες .  Ως γνωστόν Ερμαϊκές στήλες ανήγειραν στους κύριους υπαίθριους δρόμους, στα σταυροδρόμια , και όπου ήταν κάποιο όριο , σύνορο.  Όμως   οι σωροί της Γριάς δεν είναι απλοί σωροί από πέτρες  τις οποίες πέταξαν στην τύχη ώστε να δημιουργηθεί  ένας τυχαίος σωρός , αλλά κατασκευή με θεμέλια και πρόσκτισμα.                9 – Κατά την Βυζαντινή περίοδο τα λιμάνια της Λαγκάδας ήταν ο ναύσταθμος του θέματος Αιγαίου και η περιοχή αποτελούσε άβατο για τους κοινούς θνητούς. Πιθανόν οι σωροί να οριοθετούσαν τα όρια του άβατου. Τα τοπωνύμια “Σταματούς Πάτημα” , “Γριάς Πήδημα” φανερώνουν θέσεις όπου κατεδιώχθησαν και φονεύθηκαν άτομα , τα οποία διέβησαν απαγορευμένη περιοχή. Πιθανόν η φαντασία των ανθρώπων να έδωσε μυθικές διαστάσεις στο θέμα. Κανένας από τους αρχαίους ή νεότερους περιηγητές δεν ανέφερε ή περιέγραψε τους σωρούς.

Το 1976 ανεσκάφησαν δυο σωροί στην Φουντάνα του Αίπους αλλά δεν απέδωσαν τίποτα άξιο λόγου ή αναφοράς. Δεν βρέθηκαν ούτε νεκρικός θάλαμος , ούτε στάχτη ή κόκκαλα , νεκρικά κτερίσματα , ή υπολείμματα αγγείων , παρά κτιστή βάση από πέτρες χωρίς λάσπη , ύψους 1μ. και εσωτερικά περικλυμένος χώρος πάλι από λίθους σε απόσταση περίπου 1μ. από τη βάση ύψους 1-1,80μ. Κανένας δεν γνωρίζει τι κρύβουν οι υπόλοιποι σωροί. Πιθανόν να έγιναν τόσοι σωροί ώστε να ξεγελάσουν τους τυμβωρύχους , τέτοιους τάφους περιγράφει ο Ηρόδοτος στην ιστορία του (Καλλιόπη – Θ 85): “Οι  Έλληνες  αφού  μοιράστικαν  τα  λάφυρα  στις  Πλαταιές , έθαψαν  τους  νεκρούς  τους   , ξεχωριστά κάθε  πόλη    …  ,  …    Οι  τάφοι όλων αυτών ήταν γεμάτοι , πράγμα που δε συμβαίνει με όλους που υπάρχουν στις Πλαταιές. Γιατί ορισμένοι τάφοι είναι απλά κενοτάφια και τους έκαναν όσοι ντρέπονταν για την απουσία τους από την μάχη , για  να  εξαπατούν  μ’αυτό  τους  μεταγενέστερους.”

Το 1983 ανεσκάφει σωρός του Μηλιγγά. Μερικά θαλάσσια όστρακα που βρέθηκαν ήταν μεσαιωνικής περιόδου. Στα Κοίλα δεν έγινε καμία ανασκαφή. Σωροί λίθων από μικρές κυρίως πέτρες (χαλικουριές) συναντάμε σε πάρα πολλά μέρη της Χίου , π.χ στην Αμανή , στο Λυκούρι , στο Προβάτειο , στο Πιτυός , στο Φαρδύ Πηγάδι και σε άλλες ορεινές περιοχές , κυρίως στο οροπέδιο του Αίπους.

Παίρνοντας σαν παράδειγμα τους σωρούς λίθων που υπάρχουν στον κάμπο της Λαγκάδας , στο Δελφίνι και στα Ριφολάγκαδα που είναι αποτέλεσμα για την δημιουργία χωραφιών  για τον λόγο δε αυτό υπάρχουν επιφανειακά  πάρα πολλά χαλίκια , και γνωρίζοντας τους σωρούς των Κοίλων και του Αίπους δεν μπορώ να πιστέψω ότι έγιναν με τόσους κόπους  και επιμέλεια , τόσοι σωροί για τόσης μικρής έκτασης καλλιεργήσιμη γη. Εάν ήταν απλοί σωροί από πέτρες το πιθανότερο να ήταν αποτέλεσμα καταναγκαστικών έργων. Στους σωρούς της Γριάς όμως έχουμε κατασκευή με άνδηρα , κρηπίδες, προσκτίσματα , πέτρες τοποθετημένες με φροντίδα συμμετρικές , επιλεγμένες και όχι ξεχαλίκωμα αγρών.    

                                          Η '' Γριά'' των Καρδαμύλων

Σαν τοπωνύμιο, στην Ελλάδα συναντάται στα κάτωθι μέρη :
1 - Στην Κρήτη. Κορυφή στα Λευκά Όρη "Γριάς Σωρός"   2.331 μ. ύψος ( Στα κεντρικά Λευκά Όρη απαντάμε τρεις '' σωρούς ''  Της '' Γριάς Σωρός '' . ''Ασκιφιώτικος Σωρός'' και ''Μέσα Σωρός'' )
2 - Στο Νομό Αρκαδίας και συγκεκριμένα στο Δήμο Ηραίας στου ''Σέρβου'', στην τοποθεσία που έγινε τον Μάη του 1826 η μεγάλη μάχη μεταξύ των Ελλήνων υπό τους Δ. Πλαπούτα  και Φ. Δάρα από τη μια και τα στίφη του Ιμπραήμ,από την άλλη . Εδώ απαντάμε το τοπωνύμιο '' Ο Σωρός της Γριάς'' . Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, αυτός ο σωρός, είναι το προ αιώνων ανάθεμα των διερχομένων,εναντίων της ασεβούς γριάς η οποία χλεύασε τις κυρίαρχες δυνάμεις και την αρμονία της φύσης, λέγοντας προκλητικά "Πριτς Μάρτη μου, εγώ τα αρνοκάτσικα μου τάβγαλα " . Κάπου εκεί κοντά στη "Φραζινέτα", ακόμα και σήμερα δείχνουν τα απολιθωμένα πρόβατα της γριάς και το λεβέτι της.

Για τους σωρούς της Γριάς έχουν γράψει οι:

Ο Γ.Ι. Ζολώτας “ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΧΙΟΥ” τόμος Α΄ , 1921.

Ο Α. Μαγγανάς “Οι Σωροί της Γριάς” στον 4^ο τόμο του περιοδικού ΧΙΑΚΑ ΕΠΙΚΑΙΡΑ (12^ο τεύχος 1966 ).

Ο Κ. Χωρεάνθης , ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΧΙΟΥ έκδοση ΧΙΟΣ – ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ. Σελ:74-75.

Ο Μάρκελλος Θ. Μιτσός μελέτη “Οι Σωροί της Γριάς επί του Αίπους Χίου” στην μνήμη Νικ. Κοντολέοντος “Στήλη” 1978.

Στην εφημερίδα “Η ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΛΑΓΚΑΔΑΣ” αριθμός φύλλου 12/1979.

Ο Β.Κ. Λαμπρινουδάκης στην μελέτη του “Αρχαίες εγκαταστάσεις στο Αίπος” ΧΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ τεύχος ΙΑ΄ Vol.XI 1979.                                                                                             
O υποφαινόμενος στην ιστορική παρουσίαση, “Η ΛΑΓΚΑΔΑ ΤΗΣ ΧΙΟΥ” έκδοση Πολιτιστικού Συλλόγου Λαγκάδας Χίου “Ο ΦΑΡΟΣ” 1985. (σελ:22).Καθώς επίσης και στο άρθρο: “Οι Σωροί της Γριάς” περιοδικό ΠΕΛΙΝΝΑΙΟ τεύχος 9^ο /1999.

 Ο Γ.Δ. Ζερβούδης “Η ΑΡΧΑΙΑ ΠΟΛΙΣ ΧΙΟΣ” 1994.

To αίνιγμα των Σωρών της Γριάς των Κοίλων και του Αίπους υπάρχει και θα συνεχίσει να ενδιαφέρει και να απασχολεί τους  επισκέπτες έως ότου συστηματικές έρευνες θα μπορέσουν να δώσουν απάντηση  ,  χωρίς  φυσικά  αυτό  να  σημαίνει  ότι  θα  καταστραφεί  αυτή  η  μοναδικότητα  της  Χίου  .

Μιχάλης Γ. Καριάμης

Πλοίαρχος Ε.Ν